Przygotowując się do wyjazdu do Lublina sporo czytałam o jego zabytkach i historii. Nie sposób było nie natknąć się na artykuły opisujące społeczność żydowską, której obecność w tym mieście sięga czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego. Od 1568 roku, jak rozumiem roku w którym zaczęto prowadzić takie obliczenia, liczba osób narodowości żydowskiej sukcesywnie wzrastała i w 1939 roku wynosiła ponad 42.000 (w dwudziestoleciu międzywojennym ich odsetek w stosunku do ogółu ludności wynosił ponad 59%), po zakończeniu wojny liczba ta spadła do ponad 300, zaś w 2007 roku to tylko 10 osób.

Już przebywając na miejscu zorientowałam się że pamięć o ludności żydowskiej wymordowanej podczas II wojny światowej jest bardzo celebrowana i prawie na każdym kroku można natknać się na monumenty, tablice pamiątkowe i murale. Chciałam jednak wiedzieć więcej, a mianowicie jak te dwa światy: chrześcijański i żydowski, koegzystowały w Lublinie przez wieki? Czy w zgodzie, bezproblemowo czy może jednak w konflikcie? Odpowiedzi znalazłam w opracowaniu Majera Bałabana: Żydowskie miasto w Lublinie, a także na stronie internetowej Teatru NN.

Pierwsze wzmianki o gminie żydowskiej pojawiają się w drugiej połowie XIV wieku, w XV wieku Żydzi zaczęli tłumnie osiedlać się poza murami Lublina – miasto miało bowiem zagwarantowany przywilej privilegium de non tolerandis Judaeis. W zasadzie cały XVI wiek to walka Żydów o prawa i przywileje, oraz tępienie ich przez lubelskich kupców i mieszczan którzy nie chcieli konkurencji ze strony sąsiadów, coraz tłumniej zasiedlających Podzamcze, już niemalże przytulając się do murów. Żydzi nie tylko nie mogli osiedlać się wewnątrz murów ale i wynajmować tam lokali handlowych. Pod koniec XVI wieku uzyskali privilegium de non tolerandis Christianis, więc w teorii chrześcijanie nie mogli osiedlać się ani handlować w dzielnicy żydowskiej. Ponoć tych zaostrzeń aż tak bardzo nie przestrzegano w praktyce – chrześcijanie za sporą kasę nie wahali się podnajmować Żydom piwnic czy mieszkań w mieście a w dzielnicy żydowskiej istniał nawet kościół. Ale cechy i gildie kupieckie nie ustawały w próbach pozbycia się Żydow, co prowadziło do bójek, konfiskaty dóbr i w efekcie spraw sądowych. Za Żydami wstawiali się rajcowie i szlachta, którzy czerpali z tego wymierne korzyści finansowe.

Tak więc radni odnawiali pakty i umowy z Żydami, którzy płacili sowite podatki i opłaty za wszystko na co zdobyli pozwolenie, będąc jednocześnie obywatelami II kategorii, a chrześcijańskie kupiectwo i cechy trawiła nienawiść. Podsycano bójki i grabieże, coraz gwałtowniejsze. Uczniowie szkół jezuickich i czeladniczych organizowali tzw żakinadę czyli ataki na dzielnicę żydowską. Podczas jednej w 1646 roku ośmiu Żydów zabito, 50 zostało rannych a 20 domów splądrowano. To nie były niegroźne niesnaski jak widać. Dodatkowo co jakiś czas produkowano plotki o mordzie rytualnym – wystarczyło by gdzieś zaginęło dziecko a już podejrzewano Żydów którzy mieli zabijać chrześcijańskie dzieci dla ich krwi… Trybunał Koronny obradujący w Lublinie dawał posłuch wszelkim donosom i wiele niewinnych osób po cieżkich torturach traciło życie w okrutny i wyrafinowany sposób. Mimo to kwitł żydowski handel i rzemiosło oraz życie religijne i kulturalne, powstawały synagogi i bożnice, oficyny drukarskie a nawet powstał słynny ośrodek studiów talmudycznych. W 1580 roku król Stefan Batory ustanowił centralny Organ Samorządu Żydowskiego.

Upadek Gminy Żydowskiej nastąpił w 1655 roku po najeździe wojsk moskiewsko – kozackich, a spustoszenia totalnego dokonały wojska szwedzkie rok pózniej. Niechęć do nich ze strony chrześcijan wzmagała się, a gdy tylko Żydzi jakoś podnieśli się po klęskach, w 1672 na Lublin napadli Tatarzy i ostatecznie zniszczyli miasto żydowskie. Przez całe stulecie trwała jego odbudowa, tymczasem Żydzi przenieśli się za mury gdzie znaleźli schronienie u mieszczan i szlachty. Zaczęło się dla nich nowe życie, a choć nie prosperowali aż tak dobrze jak niegdyś to jednak na tyle by znów wzbudzić agresję u większości mieszkańców (podsycanej przez kler) – wg nich Lublin od wieków miał przywilej de non tolerandis Judaeis i tak miało pozostać.

W 1679 roku król Jan II Sobieski poparł chrześcijańskie kupiectwo i zakazał Żydom handlu w niedzielę i święta, ogólnie wstępu do miasta w te dni, zabronił otwierania tam sklepów czy piwnic i w praktyce ograniczył ich do sprzedawania towarów tylko współwiercom. W 1761 roku ostatecznie wypędzono Żydów z miasta z powrotem na Podzamcze.

Gmina żydowska powoli odradzała się kiedy do Lublina dotarły wieści o nowym ruchu mistycznym – chasydyźmie. Jego inicjatorem stał się Jakub Icchok Horowic, zwany Widzącym z Lublina, charyzmatyczny cadyk który stał się sławny na cały kraj. W 1865 w mieście (wciaż za murami) społeczność żydowska stanowiła już ponad połowę całej ludności, a zamożna inteligencja dążyła do asymilacji z ludnością polską. 3 lata wcześniej dekretem zniesiono większość ograniczeń i Żydzi zaczęli ponownie osiedlać się na Starym Mieście i na Krakowskim Przedmieściu

Okres między 1900 a 1939 rokiem to ponowny rozkwit społeczności żydowskiej w Lublinie. Zakładają szkoły, liczne organizacje, teatry, biblioteki i kluby kulturalne. Przerywa to II wojna światowa – w 1939 roku Żydów przymusowo przesiedla się na Podzamcze, zakazuje korzystania z komnikacji publicznej oraz lokali użyteczności publicznej, zabrania się praktyk religijnych, blokuje konta bankowe i wreszcie Niemcy przejmują ich zakłady przemysłowe oraz inną własność. Żydzi muszą nosić na ramieniu opaskę z gwiazdą Dawida. W 1941 wyznaczono granice Getta, a w 1942 rozpoczęła się akcja Reinhardt czyli systematyczna zagłada ludości żydowskiej. W przeddzień wybuchu wojny w Lublinie mieszkało około 42.000 Żydów, w 1944 – 300, w tym tylko 15 dawnych mieszkańców.

Oczywiście losy Żydów lublińskich są dużo ciekawsze i bardziej złożone – zainteresowanych tematem odsyłam choćby na strone Teatru NN. Po przeczytaniu wywiadu z założycielem tej kulturalnej instytucji, Tomaszem Pietrasiewiczem, zorientowałam się że dopiero od niedawna miasto zaczęło upamiętniać dawnych mieszkańców i krzewić informację o nich. P. Pietrasiewicz przybył do Lublina w 1992 roku by założyć teatr w zrujnowanej kamienicy przy bramie Grodzkiej i odkrył że owa brama była przejściem pomiędzy światem chrześcijańskim a żydowskim. Jego pasją stało się przywrócenie pamięci o Żydach i ich dziejach, zdziwiony że o tak licznej społeczności która tak tragicznie skończyła, nikt w zasadzie nic nie mówi.

Też wydało mi się o dziwne ale potem uświadomiłam sobie że przecież w moim rodzinnym mieście przed wojną również musiała być ludność żydowska skoro babcia opowiadała mi o nich. Pogrzebałam w internecie i proszę: dwie wielkie wspólnoty żydowskie, około 2400 osób, trzy domy modlitwy, łaźnia rytualna, cmentarz żydowski, liczne stowarzyszenia oświatowe. Wszyscy wymordowani w czasie II wojny światowej. Mieszkałam tam tyle lat i oprócz wspomnień babci nigdy nie słyszałam nic o nich. Na pewno przyczyniły się do takiego stanu anty semickie kampanie i propaganda rządów komunistycznych.

Spacerując po Lublinie starałam się wypatrzyć jak najwięcej miejsc upamiętniających społeczność żydowską. O zdjęciach w oknach pisałam już w poprzednim poście. Na ulicy Grodzkiej 11 stoi budynek który kiedyś był ochronką czyli sierocińcem dla żydowskich dzieci. W 1942 naziści wywieźli i dzieci i ich opiekunki na pobliskie łąki gdzie ich rozstrzelali.

Na Placu Zamkowym pali się i nigdy nie gaśnie Latarnia Pamięci – symboliczne wieczne światło by nie zapomnieć o świecie którego już nie ma.

Ciekawym detalem architektonicznym typowym dla zabudowań żydowskich są kuczki – taki niby balkonik wystający z muru, z podnoszonym dachem. Lublin posiada 11 kuczek – udało mi się znaleźć 2. Kuczka to słowo oznaczające szałas, tam powinno się spędzić 7 dni w czasie święta Sukkot. Na murowane kuczki mogli pozwolić sobie zamożni ludzie. Olśniło mnie przy okazji bo pamietałam jak babcia opowiadała mi że Żydzi siedzieli przez tydzień w kuczki, a ja myślałam że kucali i dziwiłam się że ich nogi nie bolały 😉 A ona pewnie mówiła o kuczkach tylko ja coś po latach pokręciłam.

Przy rzece Czechówce, tuż obok galerii handlowej Tarasy Zamkowe znajduje się długi mural przedstawiający ulicę ze sklepami po której spacerują ludzie – szyldy sa w języku polskim i jidysz. Mural wykonano na podstawie zdjęć zrobionych prawdopodobnie w 1938 roku na ulicach Nowej, Lubartowskiej i Kowalskiej.

Na muralu uwieczniony jest Henio Żytomirski, chłopczyk który stał się twarzą akcji: Listy do Henia. W ramach obchodów Dnia Pamięci o Holokauście i przeciwdziałaniu zbrodniom przeciw ludzkości młodzież lubelska pisze listy na adres Henia które wracają z dopiskiem: adresat nieznany. Hasło akcji to: „Nie da się zapamiętać 40 tysięcy twarzy lubelskich ofiar Holocaustu. Zapamiętaj chociaż jedną”. Henio mieszkał z rodziną w domu na Szewskiej 3. Jego ostatnie zdjęcie zrobiono 5 lipca 1939 na schodach banku na Krakowskim Przedmieściu. Po wybuchu wojny rodzina musiała przenieść się do getta. W 1942 Henio zginął w komorze gazowej w Majdanku.

Na Lubartowskiej i w ulicach odchodzących od Krakowskiego Przedmieścia znalazłam kilka murali i tabliczkę upamiętniającą mieszkającą tam niegdyś rodzinę żydowską.

Wybrałam się na stary cmentarz żydowski, niestety był zamknięty. Ale w okolicy natrafiłam na kolejną smutną pamiątke oraz na ślad na kostce brukowej – granicę getta.

W Zaułku Hartwigów, nazwanym na cześć lubelskiej rodziny której przedstawicielka Julia Hartwig byla znaną poetką i eseistką, znalazłam mural – wiersz jej autorstwa.

W Lublinie jest dużo więcej pamiątek i śladów po społeczności żydowskiej, zainteresowanych odsyłam TU.

O Lublinie pisałam już tutaj i tutaj 🙂 Ostatni post, o atrakcjach mniej oczywistych, wkrótce 🙂